Deze messing stenen liggen op de stoep voor huizen waar verzetsstrijders woonden die in de Tweede Wereldoorlog zijn opgepakt en omgebracht. Het initiatief komt van de Werkgroep Struikelstenen Harlinger Verzetslieden, in samenwerking met de gemeente.
De dag begon in het gebouw Milûk met een openingsspeech door burgemeester Sjerps*. Hierna werd een deel van de documentaire “Here Lived” vertoond, die de persoonlijke verhalen van de verzetsstrijders vertelt. Ook werd een boekje gepresenteerd met hun levensverhalen. Teunard van der Linden overhandigde het eerste exemplaar aan de burgemeester, die het vervolgens doorgaf aan nabestaande en auteur Jan Norg. Güven Polat, directeur van de Duitse stichting Lagerhaus ‘G’, was ook aanwezig en sprak enkele woorden. Hij bood de gemeente een gedenkstuk uit het Lagerhaus aan: een stuk van de treinrails waarover de goederenwagons zijn gereden die de verzetslieden naar het KZ Neuengamme brachten. De plek waar de meesten van hen hun dood vonden.
Herdenkingswandeling langs de adressen
Na een gezamenlijke lunch vertrokken de ruim honderdvijftig aanwezigen in groepen voor een wandeling langs de adressen waar de zestien Struikelstenen zijn gelegd. Bij elk huis werd stilgestaan bij de persoon die daar ooit woonde. Alle zestien families waren hierbij vertegenwoordigd.
Verhalen van moed en verzet
De zestien mannen die herdacht worden, waren actief in het verzet. Twee van hen, Gerrit Schuil en Gerben Oswald, pleegden een aanslag op een Nederlandse politiechef en werden in 1944 gefusilleerd. De andere veertien mannen werden tijdens een razzia in januari 1945 opgepakt, onder meer vanwege hun betrokkenheid bij de illegale pers, en naar KZ Neuengamme gedeporteerd.
Met de plaatsing van deze Struikelstenen wil Harlingen blijvend stilstaan bij de moed van deze inwoners, het verdriet van hun families die hen moesten missen, en bij het belang van de verdediging van vrijheid en de universele rechten van de mens. Het project maakt deel uit van het programma rondom 80 jaar vrijheid.
*Openingsspeech door burgemeester Sjerps
Struikelstenen voor Harlinger verzetslieden
Wij vieren dit voorjaar dat Nederland 80 jaar geleden werd bevrijd en sindsdien, waar het ons eigen Europese grondgebied betreft, in vrijheid leeft. Vanuit het deels uitgehongerde, leeggeroofde en op veel plaatsen kapotgebombardeerde land is in vrijheid een welvaart opgebouwd die zijn weerga in onze geschiedenis niet kent.
Maar voordat we morgen de vrede gaan vieren herdenken we eerst het generaties na-ijlende verdriet, de onderdrukking, de slachtoffers en, vandaag, de mensen die, ieder op eigen wijze, zich niet neerlegden bij het onrecht van de bezetting.
Die kleine of grote daden van verzet pleegden.
En dat vroeg een moed waarvan wij ons nog steeds amper een voorstelling kunnen maken. Zoals de moed van de 16 mensen die we vandaag herdenken.
Graag wil ik de initiatiefgroep, Jan Norg, Anneke Visser, Willem Visser en Teunard van der Linden van harte bedanken voor hun belangrijke initiatief om voor deze groep Harlingers, die hun verzet tegen dictatuur met de dood moesten bekopen, een permanente herinnering in het straatbeeld van onze stad te creëren.
De struikelstenen die vanaf nu voor de huizen liggen waar deze mannen en hun families hebben gewoond, zorgen ervoor dat zij, en dat waar zij voor stonden, niet zullen worden vergeten.
We eren met deze stenen 16 verzetsdeelnemers, en met hen hun families, die deze mannen moesten missen. En de vele anderen die in die tijd eveneens lijf en leden hebben geriskeerd door kleine of grote daden van verzet te plegen.
Er is in de afgelopen 80 jaar heel wat geschreven en gesproken over verzet, in het bijzonder als het gaat om het verzet in de Tweede Wereldoorlog.
Zoals Jan Norg al beschreef in zijn boek over deze 16 verzetsdeelnemers:
De geschiedenis van het Nederlandse verzet is er één van soms zwart-wit, maar meestal van vele grijstinten.
Er was het verzet van mensen die vrijwel onmiddellijk hun keuze maakten met voorbijgaan aan de risico’s voor henzelf en hun geliefden.
Hun principes wogen zwaarder.
Dit waren gewetensvolle mensen zoals je die vaak in kringen van gereformeerden en communisten aantrof. Maar ze kwamen ook uit kringen van, bijvoorbeeld, kunstenaars, homoseksuelen, studenten, katholieken, Joden en Antillianen.
Gewone mensen die ongewone dingen deden.
Indrukwekkende, bekende namen van heldhaftige mensen als Jan Evenhuis, Titus Brandsma, Esmée van Eeghen, Hannie Schaft, Willem Arondéus, George Maduro, Erik Hazelhoff Roelfzema, Truus Wijsmuller, Tante Riek en Frits de Zwerver.
Het meeste verzet had een bescheidener karakter en kwam later op gang.
Maar of het een verzet was van grootse of kleine daden, de risico’s waren uiteindelijk vaak dezelfde.
En dat is goed te zien aan het lot van deze 16 mensen.
Gerrit Schuil en Gerben Oswald, beiden lid van de Knokploeg Sexbierum onder de leiding van Rients Bruinsma, na verraad door een mede-onderduiker opgepakt door de Duitsers en op 16 februari 1944 gefusilleerd bij Schiphol.
En veertien mannen die de razzia van januari 1945 niet overleefden.
- Alle Schaafsma
- Gerrit Pierik
- Wijbrandus de Wit
- Johannes Drost
- Hermanus Alkema
- Jan Wiersma
- Klaas Nicolaas Weitenberg
- IJpke Jelko Faber
- Lourens Broersma
- Theodorus Hessel Jorna
- Jan Anthoni Huijzer
- Klaas Norg
- Fedde Post
- Jan van Wier
De katalysator voor de razzia waarbij onder andere deze 14 mannen werden opgepakt, was het verraad door de pleegdochter van Faber. Een paar maanden, of zelfs maar een paar weken, voordat de Duitsers capituleerden en Nederland was bevrijd.
Een belangrijke rode draad in het verzet van deze veertien was hun betrokkenheid bij de illegale pers. Kranten en radioberichten die tegenwicht boden aan de propaganda van de bezetter.
Woorden waren en zijn gevaarlijk genoeg om mensen voor te doden.
Het fascisme bood de ideologische basis voor principiële ongelijke behandeling, en zelfs vervolging, van mensen op basis van ras, geloof, politieke overtuiging, seksuele voorkeur, of geslacht.
Maar om dat bijna ongehinderd te kunnen doen moest tegenspraak onmogelijk worden gemaakt.
De vrije meningsuiting en de persvrijheid werden direct onderdrukt. Met grof geweld, en als dat moest, met de dood tot gevolg.
Juist daarom was het in stand houden en verspreiden van de zogenaamde illegale pers in die tijd zo belangrijk, maar ook zo gevaarlijk.
De gruwelijkheden van de Tweede Wereldoorlog hebben nationaal en internationaal geleid tot een enorme impuls aan de bescherming van mensenrechten. Onder leiding van Eleanor Roosevelt werd de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in 1948 vastgelegd in de beginselen van de Verenigde Naties. Het recht op vrije meningsuiting en de persvrijheid zijn daarin verankerd.
In de decennia erna werd deze Verklaring uitgewerkt in allerlei internationale verdragen en bij ons in de Grondwet.
Het gelijkheidsbeginsel in artikel 1 Grondwet bijvoorbeeld, komt rechtstreeks uit het VN Mensenrechtenverdrag van 1976.
Nederland was, na de dekolonisatie, ook jarenlang een belangrijke steunpilaar in het uitbouwen en verdedigen van mensenrechten, wereldwijd.
Wat er de laatste maanden in eigen land en daarbuiten gebeurt, konden we ons daarom lang niet voorstellen.
Ons eigen land stopt met de ondersteuning van mensenrechten in andere landen. Landelijke politici willen steeds vaker ingrijpen op het recht om te demontreren.
In landen die wij als democratisch beschouwden zijn autocraten op min of meer democratische wijze aan de macht gekomen.
En eenmaal aan de macht zijn hun eerste doelwitten diegenen die hun propaganda zouden kunnen weerspreken: de media en de wetenschap. En het recht om te demonstreren wordt ingeperkt of zelfs onmogelijk gemaakt.
En we zien in de praktijk hoe snel het gaat.
Hoe snel het overgrote deel van de mensen zich aanpast aan een nieuwe politieke werkelijkheid om verlies van inkomen, comfort, persoonlijke veiligheid te voorkomen.
Een autocraat hoeft maar een paar voorbeelden te stellen door keiharde represailles te nemen tegen mensen die zich verzetten, om miljoenen mensen te intimideren en tot zwijgen te brengen.
Het verspreiden van de eigen propaganda en het actief onderdrukken van andere meningen kan met moderne, digitale knokploegen.
Wie de macht heeft over de sociale media, heeft een vele malen groter bereik dan Hitlers minister van propaganda, Joseph Goebbels, zich in zijn stoutste dromen had kunnen wensen.
En met de kracht van moderne ICT, gezichtsherkenning en de macht van veiligheidsdiensten kunnen mensen met ‘ongewenste meningen’ overal ter wereld worden geïdentificeerd, geregistreerd en, indien gewenst, buitengesloten of vervolgd.
Veel mensen die ik spreek zijn de laatste maanden aanzienlijk somberder geworden. Over de wereld, hun eigen toekomst en die van hun kinderen en kleinkinderen.
De nationale en internationale ontwikkelingen laten mij ook niet los.
Maar waar de geschiedenis laat zien dat er steeds weer zogenaamde sterke mannen op het schild worden gehesen, toont de geschiedenis ook dat verzet er toe doet, en dat autoritaire regimes uiteindelijk niet het laatste woord hoeven te hebben.
Verzet doet er toe, toen en nu.
En dat begint bij het verdedigen van de universele mensenrechten.
Het in stand houden van de vrijheid van meningsuiting, de persvrijheid, vrijheid van vergadering en demonstratie is cruciaal.
En dat brengt ons terug bij de 16 mannen die we vandaag eren.
Twee van hen, Oswald en Schuil, die een deels mislukte aanslag pleegden op een sadistische politiechef.
En de veertien die onder meer betrokken waren bij de illegale pers. Hun strijd voor de vrijheid is niet vergeefs geweest. Laat dat een oproep zijn aan ons, in deze tijd, om op onze manier, hun strijd voort te zetten.
