Tekst Gijs van Hesteren
Wél heel vaak samenwerkend aan mooie projecten. Anneke Visser en Willem Visser spreken ter gelegenheid van de jaarvergadering van Vrienden van het Hannemahuis in de bomvolle bovenzaal van het stadsmuseum. Ze geven samen een lezing over ‘Struikelstenen in Harlingen’.
De aanwezigen en zeker ook mijzelf ligt dit onderwerp na aan het hart. Volop in het collectief geheugen van de ouweseunen, want gedurende de Tweede Wereldoorlog sloeg de deportatie van de destijds nog 45 joodse stadgenoten een gat in de stad. En ook mij houdt het nog altijd bezig, want voor de Harlinger Courant schreef ik – alweer zes jaar geleden – een uitgebreid artikel: Struikelstenen en oude koffers – hoe het ondenkbare toch gebeurde. Reden genoeg om ook jaren later te volgen wat er speelt.
Namen die ik in dat artikel noemde komen voorbij in de lezing van Anneke en Willem. Pais, Speijer, Leijdesdorff. In vertederende één-tweetjes beschrijven de Vissers de geschiedenis van de joodse gemeenschap in Harlingen. Een geschiedenis die begon in de zeventiende eeuw, toen een groeiende groep joodse mensen zich vestigde zich in Harlingen. Volgens het uiterst boeiende en nog steeds verkrijgbare boekje ‘Ieske van Nico van Pietsje van Sakkie’ waren de eersten afkomstig uit Amsterdam en Emden.
Joden mochten in die periode geen lid worden van de gilden en ze kregen ook zelden burgerrechten. Ze werkten hoofdzakelijk als kleine zelfstandigen. Pas later kende het stadsbestuur hen als groep het burgerschap toe, einde achttiende eeuw. Samen met anderen in het publiek vraag ik me af waar die koerswijziging vandaan kwam. Roel Sluiter, met zijn achtergrond als geschiedenisleraar, geeft uitsluitsel: “De Verlichting en de Franse tijd”. Natuurlijk, de tijd van liberté, égalité, fraternité: vrijheid, gelijkheid, broederschap.
Nog weer 150 jaar later bleef er van die vrijheid niets over. De volledige joodse gemeenschap werd al in 1942 volledig gedeporteerd door de bezetter. In zijn monumentale boek ‘Harlingen, geschiedenis van de Friese havenstad’ wijt Meindert Schroor dit hoge aantal aan een aantal factoren, waaronder het orthodoxe, gezagsgetrouwe karakter van de joodse bevolking en het fanatisme van de plaatselijke politiecommandant. Het was bovendien nog vroeg in de oorlogsperiode en niemand wist van van het gevaar dat de joden boven het hoofd hing.
Slechts één Harlinger keerde in 1945 terug uit de kampen, Simon Leydesdorff. Ook bijvoorbeeld Elias Pais overleefde, maar hij was bij zijn deportatie al verhuisd naar Amsterdam en dus geen Harlinger ingezetene meer. Zijn kleinzoon Ralph: “Zonder een gulden op zak kwam hij na de oorlog terug in Amsterdam, waar hij ontdekte dat hij alleen stond in de wereld; hij had niemand meer.”
Geen enkele nakomeling woont nog in Harlingen, maar de stad wilde aan het drama van de jodenvervolging niet voorbijgaan. Hiermee zijn we weer terug bij de lezing van Anneke en Willem. Beurtelings geven ze de microfoon aan elkaar door. “Dat gaat hier altijd zo”, zegt de een. “In goede harmonie, hoor”, weerkaatst de ander.
Onder het motto een mens is pas vergeten als zijn naam vergeten is hebben zij zich rond 2011 ingezet voor het grote project van de struikelstenen. Het was in samenwerking met onder meer Vereniging Oud Harlingen en het Centraal Comité 1945. In de jaren negentig was de Duitse kunstenaar Gunter Demnig ermee begonnen: straatklinkers voorzien van messing plaatjes, met de namen en data van de vermoorde mensen, op de plekken waar zij voor hun deportatie hadden gewoond. In 1.300 Europese steden vind je de in totaal 90 duizend stenen terug. Dankzij een zeer goed geslaagde crowdfunding-actie was het benodigde geld snel geregeld. Tot uit Amerika kwamen er bijdragen en reacties.
“Hoeveel stenen liggen er in de Verenigde Staten?” vroeg ooit een argeloze bezoeker aan een stadsgids. Tja, niet één, stelt Anneke meewarig. Daar waren toen geen nazi’s.
Of dat nog steeds het geval is, dat is de vraag. Een vraag die zeker in het door wereldoorlogen verscheurde Europa niets aan belang verloren heeft. En daarom blijft het belangrijk waakzaam te blijven. De struikelstenen dragen bij aan dat besef. Samen met het Stadsgidsenteam kan je in Harlingen een route wandelen langs de 45 Stolpersteine (Duits), Stroffelstiene (Fries), of Strukelstiene (Harlings). Een keer per jaar, vlak voor de vierde mei, poetsen Anneke en Willem en anderen met een kussentje onder de knieën de stenen weer mooi op.
Binnenkort opent de volgende tentoonstelling in het Hannemahuis: ‘Tweede Wereldoorlog en Bevrijding van Harlingen’, van 31 maart tot en met 28 mei 2023.
- ‘Ieske van Nico van Pietsje van Sakkie’ door Hans Burkels, Chris Elsinga, Anneke F. Visser en Willem Visser, Vereniging Oud Harlingen / CC 1945 Harlingen, ISBN 978-94-91276-12-5
- ‘Harlingen, geschiedenis van de Friese havenstad’ door Meindert Schroor, Afûk, ISBN 978-94-92176-12-7
Plattegrond van de struikelstenen in Harlingen. Afbeelding Vereniging Oud Harlingen / CC 1945 Harlingen.
Lees ook
- Investeren in het waddengebied
- Wandeling langs de trotse welvaart
- Ebb & Flow live in Hannemahuis
- Lichtjestocht in den vreemde
- Nederlandse taal in de bieb
